Określenie rzeczywistego źródła wystąpienia osobowości paranoidalnej w obrębie jednostki stanowi wyzwanie dla specjalistów. Przeprowadzone dotychczas badania sugerują, że za ten stan mogą odpowiadać zarówno elementy genetyczne jak i czynniki psychologiczne. Istnieje kilka odmian osobowości paranoicznej, a diagnoza tego schorzenia jest możliwa dzięki stosowaniu konkretnych kryteriów. Terapia dla osób cierpiących na paranoję obejmuje przede wszystkim psychoterapię, aczkolwiek niekiedy zalecane jest również leczenie farmakologiczne (np. leki o działaniu przeciwlękowym, antydepresyjnym lub przeciwpsychotycznym).
Trudności związane z zaburzeniami osobowości to poważne zagadnienie społeczne, które przeszkadza czy wręcz uniemożliwia normalne interakcje międzyludzkie. Jednym z takich schorzeń jest paranoja. Osoba u której występują cechy osobowości paranoidalnej (zwana potocznie paranoikiem) na pierwszy rzut oka nie wydaje się być chora, ale podczas bliższego kontaktu staje się oczywiste, że ten ktoś ma tendencje do przewlekłego przeżywania krzywd, które go spotkały i zawsze winą za swoje porażki obarcza innych. Po pewnym czasie zaczyna się też pojawiać podejrzenie, że relacje tej osoby z rzeczywistością są zniekształcone.
Osobowość paranoidalna została sklasyfikowana w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) jako choroba psychiczna i zaburzenie zachowania, oznaczone kodem F60.0.
Jak to bywa w przypadku wielu zaburzeń osobowości, trudno jest jednoznacznie wskazać co wywołuje paranoję u danej osoby. Przyjmuje się, że do rozwoju tego typu osobowości dochodzi w sytuacji, gdy występują uwarunkowania genetyczne i psychologiczne.
W przypadku predyspozycji psychologicznych, prawdopodobnie mają one swoje źródło w doświadczaniu nieustannego poczucia niebezpieczeństwa w dzieciństwie. Niekorzystne interakcje z rodzicami lub rówieśnikami mogą skłonić dziecko do przyjęcia postawy ciągłej gotowości na atak. W efekcie w dorosłym życiu pojawiają się problemy z zaufaniem do innych osób oraz przekonanie, że chcą one wyrządzić nam krzywdę.
Paranoja może manifestować się również jako element składowy schizofrenii paranoidalnej, gdzie myśli paranoidalne łączą się z objawami wytwórczymi, które są typowe dla tego schorzenia.